Κυριακή 21 Οκτωβρίου 2012

Η ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΤΩΝ ΓΡΕΒΕΝΩΝ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΝΕΟΥΣ ΑΝΘΡΩΠΟΥΣ


Ομιλία του Δρ. Θανάση Καλλιανιώτη, Σχολικού Συμβούλου ΠΕ Γρεβενών στο Μητροπολιτικό Ναό της πόλης των Γρεβενών την 13η Οκτωβρίου 2010 κατά τον εορτασμό της Απελευθέρωσης της πόλης το 1912

Σεβασμιότατε, αιδεσιμότατοι, επίσημοι προσκεκλημένοι, κύριοι και κυρίες, μαθητές, αγαπητό εν συνόλω πλήρωμα της Εκκλησίας,είναι μέγιστη τιμή να βρίσκομαι εδώ  μπροστά σας, αλλά και πρόκληση για μία...
«καινή κτίση», καθώς αρκετοί λόγιοι έχουν περάσει από αυτό το βήμα διεξερχόμενοι την απελευθέρωση των Γρεβενών από τους Οθωμανούς τον Οκτώβριο του 1912.

ΤΟ ΓΕΝΙΚΟ
Στο ευρύτερο πλαίσιο των εξελίξεων μέσα στο οποίο δρομολογήθηκε ο πόλεμος εναντίον της Υψηλής Πύλης ανήκει το «Ανατολικό Ζήτημα» όπως ονομάζονται στην Ιστορία τα πολιτικά και διπλωματικά γεγονότα από το 1800 περίπου και μετέπειτα, τα οποία σχετίζονταν με τη συνοχή ή διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Στην πολύπλοκη αυτή σκηνή έλαβαν μέρος οι υπόδουλοί της λαοί, που εξεγείρονταν φανερά εναντίον του δυνάστη τους, και οι Μεγάλες Δυνάμεις (Βρετανία, Γαλλία, Γερμανία, Ρωσία) ρυθμίζοντας κρυφίως περισσότερο κι εξ αποστάσεως τα δικά τους συμφέροντα.
Την αιώνια ακινησία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας τάραξαν για πρώτη φορά οι Έλληνες με την επανάσταση του 1821 και το απίθανο έγινε πραγματικότητα, καθώς δημιουργήθηκε το πρώτο ελεύθερο στην περιοχή κράτος. Αργότερα άρχισαν να ανεξαρτητοποιούνται κι άλλοι λαοί των Βαλκανίων. Την άνοιξη του 1912 συμμάχησαν η Βουλγαρία, η Ελλάδα, το Μαυροβούνιο και η Σερβία και το φθινόπωρο του ιδίου έτους άρχισαν οι εχθροπραξίες με τους Νεότουρκους. Αναγκασμένοι οι τελευταίοι να μοιραστούν σε τέσσερα μέτωπα, δεν είχαν καμία ελπίδα επικράτησης και ηττήθηκαν κατά κράτος.

ΤΟ ΤΟΠΙΚΟ
Στο τοπικό θέμα τώρα: εκκινώντας από τη Θεσσαλία την 4η Οκτωβρίου 1912 ο Ελληνικός Στρατός, ενισχυμένος με εθελοντικά Σώματα ανδρών, πρώην Μακεδονομάχων, και Φιλελλήνων, κατευθύνθηκε και προς τα Γρεβενά προς υπερκερασμόν των στενών του Σαρανταπόρου. Σε δύο μέρες απελευθερώθηκε έπειτα από μάχες η Δεσκάτη. Την 9η Οκτωβρίου ελληνικό στρατιωτικό ιππικό πλησίασε στην πόλη των Γρεβενών και ζήτησε την παράδοσή της, αλλά αποκρούστηκε από Οθωμανούς, των οποίων επικεφαλής ήταν ο Μπεκίρ Φικρί εφέντης, ελληνόφωνος μουσουλμάνος από το Τσούρχλι, σήμερα Άγιος Γεώργιος.
Την 13η Οκτωβρίου απεσταλμένοι του μητροπολίτη Αιμιλιανού Β΄ ειδοποίησαν το διοικητή του Ελληνικού Στρατιωτικού Αποσπάσματος, που ήταν καταυλισμένο στο Φελλί, ότι η πόλη των Γρεβενών, άδεια από Οθωμανούς ενόπλους, ανέμενε τον Ελληνικό Στρατό. Όντως τη μεθεπόμενη ημέρα πραγματοποιήθηκε η είσοδος του Αποσπάσματος κάτω από ζητωκραυγές και χειροκροτήματα όλων ανεξαιρέτως των κατοίκων.

ΤΟ ΕΙΔΙΚΟΝ
Με τη φράση «ας είναι ο θεός βοηθός στο έργο μας» τελείωνε την προκήρυξή του προς το λαό των Γρεβενών ο αφιχθείς διοικητής των στρατιωτών συνταγματάρχης Στέφανος Γεννάδης, αναφέροντας προηγουμένως πως η «ελεύθερη εξάσκηση των θρησκευτικών καθηκόντων» θα ήταν απολύτως σεβαστή. Η τελευταία πρόταση, η οποία απευθυνόταν στους Οθωμανούς, μας εισάγει σε μία μείζονος σημασίας περίοδο, άρρητη ως τώρα, καθώς αρμόζει ορθότερα σε αυτό το μέρος της ομιλίας.
Πρόκειται για την περίοδο του Μακεδονικού Αγώνα, κατά την οποία δολοφονήθηκε ο μητροπολίτης Γρεβενών Αιμιλιανός Α΄, ο «ιεράρχης της θυσίας» όπως εύστοχα χαρακτηρίζεται από τον παρόντα Σεβασμιότατο. Ακολουθώντας πιστά δύο αρχές στη ζωή του ο Αιμιλιανός Α΄, τη «Μεγάλη Εκκλησία» και το «ένδοξον Έθνος», δεν πτοήθηκε από κόπους και βασάνους ούτε φοβήθηκε το θάνατο, όταν τον συνάντησε περιοδεύοντας το 1911 την ύπαιθρο προς διαφύλαξιν του ποιμνίου του από Αλλόθρησκους και Ουνίτες.
Παρόμοια θεμελιακή πίστη στο Έθνος και την Εκκλησία συναντάται σε βασικές τομές της Ιστορίας του Ελληνισμού: το 1821 σε λόγους του Κολοκοτρώνη, το 1911 στην αλληλογραφία του Αιμιλιανού Α΄, το 1912 στην προκήρυξη του Στεφάνου Γεννάδη και σχετικά πρόσφατα, την 28η Οκτωβρίου του 1940, σε λόγο διοικητή Μονάδας προς τους στρατιώτες του στη μεθόριο της Αλβανίας όπου αυτολεξεί ανέφερε: «ο Θεός και το Δίκαιο είναι μαζί μας».
Θα πείτε πως είναι φυσικό σε δύσκολους καιρούς, ιδιαίτερα εν πολέμω, οι άνθρωποι να αναζητούν την παραμυθία του Θεού. Όμως για τους Έλληνες η μετοχή του Θείου Λόγου στη σκέψη και την πράξη εκφραζόταν και σε ειρηνικές περιόδους, την αναζητούσε π.χ. ο παλαιός φιλόσοφος Ηράκλειτος ο Εφέσιος. Ο Χριστιανισμός αρυσθείς από την αρχαία ελληνική φιλοσοφία προχώρησε σε κάτι συναρπαστικότερο από το στοχασμό, στην κοινωνία ζωής. Και αυτή τη θέληση για κοινωνία ζωής ανιχνεύει κανείς στους ανθρώπους της τιμώμενης σήμερα εποχής.
Οι νύξεις αυτές για τον εσωτερικό κόσμο του ανθρώπου μέσα από την οπτική της πίστης είναι πρόσφορες, όχι μόνον επειδή σε μιαν ημέρα μνήμης αρμόζει η «δοξολογία, η ευχαριστία», αλλά και διότι με την πίστη πορεύονταν οι άνθρωποι της εποχής –ας μη λησμονείται ότι στον Α΄ Βαλκανικό Πόλεμο εναντιώθηκαν Χριστιανοί και Μουσουλμάνοι.
Η ομιλία αυτή τιτλοφορείται «Η απελευθέρωση των Γρεβενών για τους νέους ανθρώπους» γι αυτό τελειώνοντας ας εξηγηθεί ποιοι είναι οι νέοι άνθρωποι προς τους οποίους απευθύνονται αυτά τα λόγια: όχι (μόνον) οι νέοι με τη βιολογική έννοια του όρου, αλλά όσοι επιθυμούν την «καινή κτίση», αυτοί δηλαδή που αντί για τον κλειστό χώρο του κτιστού προτιμούν την ανοιχτή εμπειρία της «όντως γνώσεως κι ελευθερίας».

Ευχαριστώ πολύ!

Υ.Γ. Για την οικοδόμηση της ομιλίας αρύσθησαν στοιχεία από τα εξής πονήματα:

Βήττος Χρήστος, «Α΄ Βαλκανικός Πόλεμος 1912 -1913», http://greveniotis.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=3936:2010-10-12-22-26-07&catid=39:2009-01-28-22-28-41&Itemid=57
Γοντικάκης Βασίλειος, «Αναζητώντας ένα σύγχρονο ορθόδοξο λόγο: προς μίαν αναδιατύπωση του λόγου της παραδόσεως»,http://users.uoa.gr/~nektar/orthodoxy/tributes/basileios_gontikakhs/anazhtwntas_ena_sygxrono_or8odo3o_logo.htm
Γοντικάκης Βασίλειος, «Ο Πίνδαρος και οι Έλληνες, από τον αρχαίο κόσμο στην καινή κτίσι,http://users.uoa.gr/~nektar/orthodoxy/tributes/basileios_gontikakhs/pindaros_and_hellenes.htm
Παπαβασιλείου Αντώνιος, [Η απελευθέρωση των Γρεβενών], άτιτλο χειρόγραφο, Γρεβενά χ.χ.
Σιγάλας Σέργιος, Η Εκκλησία των Γρεβενών, Ι.Μ. Γρεβενών, Γρεβενά 1991
Σιγάλας Σέργιος, Ο ιεράρχης της θυσίας Αιμιλιανός Γρεβενών, Γρεβενά 1983
Σιγάλας Σέργιος, Μούσης Εγκώμιον εις τον εθνομάρτυρα Μητροπολίτη Γρεβενών Αιμιλιανόν (1877 -1911), Ι.Μ. Γρεβενών, Γρεβενά 2008

Το νόημα της 28ης Οκτωβρίου 1940

Δεξιά ο υπολοχαγός Λεωνίδας Ιωαννίδης από το Βατόλακκο, πολεμιστής του 1940

Ομιλία Δρ. Θανάση Καλλιανιώτη, Σχολικού Συμβούλου ΠΕ Γρεβενών, στο Μητροπολιτικό Ναό της πόλης των Γρεβενών την 28η Οκτωβρίου 2010

Σεβασμιότατε, αιδεσιμότατοι, επίσημοι προσκεκλημένοι, κύριοι και κυρίες, μαθητές, αγαπητό Σώμα της Εκκλησίας,

«ο πόλεμος είναι ο πατέρας όλων» έγραψε αρχαίος φιλόσοφος εστιάζοντας στις αντιθέσεις που ενοικούν στον άνθρωπο. Αν η ρήση συναρτηθεί με τη σημερινή ημέρα, κατά την οποία εορτάζεται και η Αγία Σκέπη της Θεοτόκου, όντως αξίζει μία λιτή ανάλυση δύο εκ των όψεων του πολέμου, η εξωτερική και η εσωτερική.

Τον εξωτερικό πόλεμο μπορεί κανείς να μελετήσει μέσα από ημερολόγια ελληνικών Στρατιωτικών Μονάδων που πολέμησαν στην Αλβανία το 1940 -41, αρχειακό δηλαδή υλικό στην αξία του οποίου υποκλίνονται άπαντες– ο παρών Σεβασμιότατος τη γνωρίζει απταίστως τιμώμενος μάλιστα πρόσφατα από την Ακαδημία Αθηνών για τη χρόνια αρχειακή του έρευνα.

Ο εσωτερικός πόλεμος, ο οποίος συνάπτεται άμεσα με τον εξωτερικό, εγγίζεται μέσα από γραπτές ή προφορικές ανακοινώσεις ορθόδοξων θεολόγων, λεπτομέρεια μάλλον μηδαμινή μπροστά στην αναφερθείσα εορτή της Αγίας Σκέπης της Θεοτόκου, η οποία εικονίζεται σε αφίσες της εποχής να σκεπάζει τον Έλληνα στρατιώτη.

ιστορικό περίγραμμα

Περιττεύουν μάλλον λεπτομερείς αναφορές στο πόλεμο του 1940, καθώς τα γεγονότα είναι γνωστά σε όλους. Η Ιταλία επιτέθηκε στην Ελλάδα την 28η Οκτωβρίου 1940 από τη μεθόριο της Ηπείρου κι ένα τμήμα Αλπινιστών της έφθασε ταχύτατα ως τη Σαμαρίνα. Παράλληλα στα σύνορα της Καστοριάς –Φλώρινας οι Ιταλοί κράτησαν ενεργητική άμυνα.

Ο Ελληνικός Στρατός αμύνθηκε σθεναρότατα στην Ήπειρο (στο Καλπάκι (Ελαία) και τον ποταμό Καλαμά), ενώ στο μέτωπο της Δυτικής Μακεδονίας όπου πολεμούσαν και οι στρατιώτες των Γρεβενών επιτέθηκε ωθώντας τους επιδρομείς συνεχώς προς τα πίσω και λαμβάνοντας από νωρίς τους πρώτους αιχμαλώτους. Όταν εξουδετερώθηκαν οι Αλπινιστές στις νότιες πλαγιές του Σμόλικα, οι Ιταλοί άρχισαν να υποχωρούν ραγδαία. Η επίθεση μεταμορφώθηκε σε άμυνα.

εξωτερικοί παράγοντες

Η επιτυχία των Ελλήνων όχι μόνον στα Γρεβενά αλλά και σε ολόκληρη τη χώρα ήταν αποτέλεσμα δύο κυρίως παραγόντων: α) της ορθής προπαρασκευής, στην οποία περιλαμβάνονταν και τα επιτελικά σχέδια απόκρουσης του αντιπάλου και β) της ψυχικής δύναμης που χρειαζόταν οι στρατιώτες κατά τις στιγμές της επίθεσης.

Στη στρατιωτική ρώμη της χώρας συνέβαλε ο λόγος του αποστράτου αξιωματικού Ιωάννη Μεταξά, άνδρα με σπάνιες στρατιωτικές αρετές ήδη από τους Βαλκανικούς Πολέμους όπου λοχαγός μόνον του Μηχανικού αποτελούσε το βασικό εγκέφαλο του Επιτελείου. Διπλασιάζοντας τις στρατιωτικές δαπάνες, ισχυροποιώντας το Πυροβολικό και τις Μεταφορές, αναδιοργανώνοντας την Επιμελητεία, χρονομετρώντας τις επιστρατεύσεις, κατασκευάζοντας άρτια σχέδια μάχης και δίνοντας βάρος σε σημαντικές λεπτομέρειες όπως η ένδυση και υπόδηση ο Ελληνικός Στρατός ήταν πανέτοιμος προς απόκρουσιν κάθε εισβολέα.

εσωτερική μεταβλητή

Αλλά αυτό ήταν το εξωτερικό μέρος του πράγματος. Ως προς το αντίστοιχο ενδότερον λαός ανέκαθεν θρησκευόμενος οι Έλληνες επικαλέστηκαν κατά τη στιγμή της σύγκρουσης τα θεία: «Ο Θεός ας βοηθήσει τον τίμιον υπέρ Πατρίδος αγώνα μας» αναφέρεται την 28η Οκτωβρίου στην ημερήσια διαταγή της 8ης μεραρχίας του Ελληνικού Στρατού, η οποία σήκωσε στο Καλπάκι το κύριο άχθος της ιταλικής επίθεσης, επίκληση που συναντάται όπως αναφέρθηκε και σε λαϊκές αφίσες της εποχής.
Για να φωτιστεί περισσότερο η απολύτως αναγκαία εσωτερική δύναμη σας μεταφράζω από την καθαρεύουσα τμήμα από ημερολόγιο Ελληνικής Μονάδας που πολεμούσε στο μέτωπο της Κορυτσάς:

χαρακτηριστικό της περιφρόνησης προς το θάνατο των στρατιωτών του Τάγματος τούτου είναι ότι, παρόλο που βρίσκονταν μπροστά σε οργανωμένες φωλιές πολυβόλων γεμάτες πυρομαχικά, επιτιθόταν με τη λόγχη και διαπερνούσαν με αυτή όσους αμύνονταν μέσα εκεί.

Πού ευρίσκεται η πηγή αυτής της τόλμης; Στην ορθόδοξη θεολογία σίγουρα, καθώς στο γεγονός του στιγμιαίου θανάτου αντιπαραβάλλεται η «αιωνιότητα της δίψας του ανθρώπου για ζωή χωρίς τέλος». Καθόλου δεν πρόκειται για θεωρητικό λογισμό όπως αποδεικνύει το εξέχον παράδειγμα του αρχιμανδρίτη Ιωακείμ Λιούλια από τον Κρόκο Κοζάνης, στρατιωτικού ιερέα το 1940 -41 του 53ου Συντάγματος (Βοΐου -Γρεβενών) και ιεροκήρυκα της Ιεράς Μητροπόλεως Γρεβενών. Δηλώνοντας ο Λιούλιας ήδη από το 1937 πως «έχοµεν ανάγκην πολλών μαρτύρων και ηρώων» εκτελέστηκε από τους Γερμανούς το 1943 στη Θεσσαλονίκη λόγω της συμμετοχής του σε βρετανικό κατασκοπευτικό δίκτυο με έδρα την πόλη της Κοζάνης. Ήταν απλό: στην πορεία του προς την τελείωσιν θυσίασε τον άνθρωπο που τον ενέδυε.

επιλεγόμενα

Όντως κανείς δεν περίμενε πως η Ελλάδα έπειτα από τη Μικρασιατική Καταστροφή θα είχε την παραμικρή ελπίδα επιτυχίας εναντίον ενός επιδρομέως ευρωπαϊκού στρατού. Εξέπληξε όμως τους πάντες και δύο από τους λόγους, ο εξωτερικός και ο εσωτερικός, έχουν ήδη αναφερθεί.

Τελειώνοντας, παρόλο που το έπος του 1940 ανήκει χρονολογικά στο παρελθόν, το νόημά του εκτείνεται ως σήμερα, εποχή της παγκοσμιοποίησης με την οποία καλούμαστε να συγχρονιστούμε. Δεν την αρνούμαστε, εξ άλλου από αιώνες την επιδιώκουμε, ως οικουμενικότητα βέβαια του ανθρώπου, και χωρίς να λησμονούμε βασικά στοιχεία της ταυτότητάς μας, χάρη στα οποία ο Ελληνικός Στρατός βγήκε νικητής στον πόλεμο του 1940.

Ευχαριστώ πολύ!

ΠΗΓΕΣ
Γενικό Επιτελείο Εθνικής Άμυνας, Ιστορικό Αφιέρωμα για το Έπος του 1940, http://www.geetha.mil.gr/index.asp?a_id=2829
Γοντικάκης Βασίλειος, Τι συμβολίζουν τα πορτρέτα του Φαγιούμ: πώς από την αρχαιοελληνική ανθρώπινη ευαισθησία και τέχνη φθάνουμε στη θεανθρωπία και στη λειτουργική εικόνα της Εκκλησίας, http://users.uoa.gr/~nektar/orthodoxy/tributes/basileios_gontikakhs/ti_symbolizoyn_ta_portreta_toy_fagioym.htm
Δορδανάς Στράτος, Καλλιανιώτης Θανάσης, Μιχαηλίδης Ιάκωβος (επιμ.), Η Φλώρινα στο Έπος του Σαράντα: Ιστορία των Σιδηρών Συνταγμάτων της, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2008
Καλλιανιώτης Θανάσης, «Η Ελλάδα κατά την περίοδο 1940 -1941», Εμείς οι Έλληνες, πολεμική Ιστορία της Σύγχρονης Ελλάδας, Από την Μικρασιατική Καταστροφή στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και την Κατοχή, τ. Β΄, Σκάι, Αθήνα 2008, 54-88
Καλλιανιώτης Θανάσης, Οι πρόσφυγες στη Δυτική Μακεδονία (1941 -1946), Θεσσαλονίκη, 2007 (ανέκδοτη διδακτορική διατριβή στο Τμήμα Ιστορίας ΑΠΘ)
Μπουρλάς Φειδίας, Φωτογραφίες, τύπος, εικόνες από το Έπος του 1940, http://pheidias.antibaro.gr/1940/photos.htm#documents2
Πολιτιστικός Σύλλογος Κρόκου Κοζάνης, Ιωακείμ Λιούλιας, http://www.ioakeimlioulias.gr/el/ioakeim_lioulias.php